Strażacy po doktoraty – nauki o bezpieczeństwie

Postępujące zmiany klimatu, rozwój technologiczny, globalne rozprzestrzenianie się patogenów, akty sabotażu (w tym pirosabotażu), niesłabnące widmo terroryzmu oraz wysokie ryzyko kolejnego konfliktu zbrojnego w Europie sprawiają, że współczesne zadania stawiane strażakom nierzadko wykraczają poza utarte standardy postępowania. Wiążą się z pilną potrzebą wypracowywania nowych rozwiązań. Wynika z tego, że nowoczesna ochrona przeciwpożarowa wymaga zasilania kadrami o wysokim potencjale wiedzy i umiejętności efektywnego pozyskiwania jej nowych zasobów. Wymaga strażaków – doktorów (nauk).

Doktorat kojarzy się przeważnie z pracą na uczelni wyższej lub w instytucie naukowym. W rzeczywistości bardzo wiele osób podejmuje się wyzwania przeprowadzenia badań naukowych – nierzadko na potrzeby zawodowe. W gronie tym są także strażacy. Specyfika służby w jednostkach ochrony przeciwpożarowej sprawia, że osoby te często wybierają dyscyplinę nauk o bezpieczeństwie jako przestrzeń poznawczą do rozwijania własnych zainteresowań oraz wypracowywania rozwiązań przydatnych w służbie. Przedmiotem nauk o bezpieczeństwie są bowiem „(…) współczesne systemy bezpieczeństwa w wymiarze militarnym i niemilitarnym oraz ich funkcjonowanie na różnych poziomach organizacyjnych. Systemy te obejmują działania instytucji o charakterze państwowym, rządowym i samorządowym, przedsiębiorców i organizacji społecznych. Badania w zakresie tej dyscypliny powinny służyć tworzeniu teoretycznych podstaw i rozwojowi systemów bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego oraz systemów operacyjnych funkcjonujących w obszarze bezpieczeństwa” [1]. Widać tu więc potencjalne możliwości odniesienia do teorii i praktyki funkcjonowania krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, systemu ochrony przeciwpożarowej, systemu ochrony ludności, systemu zarządzania kryzysowego, czy też systemu bezpieczeństwa wewnętrznego.

Obecnie w Polsce istnieje aż 21 podmiotów uprawnionych do nadawania stopnia naukowego doktora w naukach o bezpieczeństwie (wśród nich Akademia Pożarnicza) [2]. W aktywnej służbie w PSP jest pięciu funkcjonariuszy mogących pełnić funkcję promotora rozprawy doktorskiej w tej dyscyplinie naukowej. Do nich należy dodać uprawnionych funkcjonariuszy PSP w stanie spoczynku oraz naukowców prowadzących badania zbieżne przedmiotowo ze specyfiką służby. Katalog potencjalnych promotorów jest więc rozbudowany. Katalog korzyści służbowych związanych z doktoryzowaniem strażaków również.

Co to jest doktorat i jak go „zrobić”

Doktorat to przyjęta powszechnie nazwa pierwszego ze stopni naukowych (drugim jest stopień naukowy doktora habilitowanego). Zasady jego nadawania określono w rozdziale 2 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce [3]. Ogólnie rzecz ujmując, stopień naukowy doktora nadaje się osobie, która:

• posiada odpowiedni tytuł zawodowy,
• uzyskała (potwierdzone przeważnie egzaminem kierunkowym) określone efekty uczenia się (w tym dotyczące znajomości języka obecnego nowożytnego, w którego przypadku możliwe jest alternatywne wylegitymowanie się certyfikatem znajomości języka na poziomie cn. B2),
• posiada przynajmniej minimalny dorobek naukowy (publikację naukową),
• przedstawiła i obroniła rozprawę doktorską,
• spełniła inne wymagania określone przez podmiot doktoryzujący (o ile takowe zostały określone).

Rozprawa doktorska może mieć formę pracy pisemnej (w tym monografii naukowej), zbioru opublikowanych i powiązanych tematycznie artykułów naukowych, pracy projektowej, konstrukcyjnej, technologicznej, wdrożeniowej lub artystycznej, a także samodzielnej i wyodrębnionej części pracy zbiorowej. Jej przedmiotem powinno być „oryginalne rozwiązanie problemu naukowego, oryginalne rozwiązanie w zakresie zastosowania wyników własnych badań naukowych w sferze gospodarczej lub społecznej (…)” [3]. Jest opracowywana pod kierunkiem naukowym (alternatywnie):

• promotora,
• promotorów,
• promotora i promotora pomocniczego.

Podlega recenzji przez troje recenzentów. Do stawianych im formalnych wymagań należy stopień naukowy doktora habilitowanego lub tytuł naukowy profesora (dla promotora i recenzenta) albo co najmniej stopień naukowy doktora (dla promotora pomocniczego).

Przygotowanie rozprawy doktorskiej odbywa się zasadniczo w jednym z dwóch trybów:

• w szkole doktorskiej,
• drogą eksternistyczną.

Rygory pełnienia służby przez strażaków determinują realną możliwość skorzystania głównie z drogi eksternistycznej. W przeciwieństwie do szkoły doktorskiej nie wymaga ona uczęszczania na zajęcia dydaktyczne (dla doktorantów) ani prowadzenia takich zajęć w ramach praktyki zawodowej (np. dla studentów). Dzięki temu kandydat bądź kandydatka do stopnia naukowego doktora ma możliwość prowadzenia badań naukowych w sposób niekolidujący z potrzebami służby, z wykorzystaniem środków komunikacji zdalnej, przy ograniczeniu czasu fizycznego przebywania w podmiocie doktoryzującym do niezbędnego minimum.

Uwarunkowania służbowe i profity z doktoratu

Obecnie stopniowo rośnie zainteresowanie strażaków uzyskaniem stopnia naukowego doktora w naukach o bezpieczeństwie. Sprzyjają temu m.in. zmiany organizacyjne w PSP, organizacyjny charakter ochrony przeciwpożarowej i działań z zakresu bezpieczeństwa wewnętrznego, a także rozwój problematyki ochrony ludności i obrony cywilnej. W związku z powyższym doktoraty stają się coraz bardziej atrakcyjną formą rozwoju zawodowego i prywatnego, mającą przełożenie na rozwój jednostek ochrony przeciwpożarowej.

Korzyści z doktoratu realizowanego przez strażaka można podzielić na profity organizacyjne i osobiste. Profity organizacyjne wyrażają to, na czym może skorzystać reprezentowana przez strażaka jednostka ochrony przeciwpożarowej, resort spraw wewnętrznych, a także całościowo ujmowane ochrona przeciwpożarowa i bezpieczeństwo wewnętrzne. Wśród tych najistotniejszych można wymienić:

• wykorzystanie doktoratu do rozwiązania konkretnego wyzwania/problemu z praktyki służbowej,
• łatwiejsze dostosowywanie się do zmian w otoczeniu organizacyjnym,
• otwarcie na twórcze i konstruktywne doskonalenie organizacyjne jednostki ochrony przeciwpożarowej,
• wzrost potencjału współpracy z administracją publiczną, innymi służbami, inspekcjami i strażami oraz Siłami Zbrojnymi RP dzięki pogłębieniu znajomości specyfiki ich funkcjonowania,
• nabycie kompetencji do pełnej oceny merytorycznej przedsięwzięć badawczych związanych z naukami o bezpieczeństwie finansowanych na potrzeby służby,
• wzrost potencjału kadry na różnych szczeblach organizacyjnych i w różnych komórkach organizacyjnych,
• identyfikacja osób cechujących się wysokim potencjałem rozwoju zawodowego,
• częściowe odciążenie organizacyjne mechanizmów doskonalenia zawodowego.

Profity osobiste to z kolei korzyści personalne osoby, której zostanie nadany stopień naukowy doktora. W przypadku strażaka mogą to być m.in.:

• wykorzystanie i rozwinięcie zainteresowań własnych w powiązaniu z korzyściami dla reprezentowanej jednostki ochrony przeciwpożarowej,
• znajomość szerszego kontekstu zadań służbowych, a w konsekwencji zwiększenie wprawy w ich realizowaniu,
• zaznajomienie się z praktycznymi sposobami efektywnego, metodycznego pozyskiwania nowej wiedzy,
• zwiększenie kompetencji własnych i efektywności w realizacji zadań służbowych,
• wzrost atrakcyjności zawodowej, z przełożeniem na możliwości uzyskania awansu (w stopniu lub w funkcji) i nagrody,
• ułatwienie realizacji obowiązku doskonalenia zawodowego (np. przez udział w szkoleniach, konferencjach, seminariach lub wypracowywanie publikacji naukowych w obszarze doskonalenia zawodowego),
• po uzyskaniu stopnia naukowego doktora możliwość dodatkowego wnioskowania o uznanie zrealizowania jednego przejawu obowiązku doskonalenia zawodowego,
• spełnienie jednego z wymogów formalnych umożliwiających prowadzenie zajęć dydaktycznych podczas szkoleń ochrony ludności i obrony cywilnej [4],
• otwarcie na możliwość prowadzenia wykładów dla studentów na studiach związanych z tematyką doktoratu i wykształceniem strażaka (np. na kierunkach bezpieczeństwo wewnętrzne, bezpieczeństwo narodowe, ochrona ludności, obrona cywilna, zarządzanie kryzysowe, pomoc humanitarna).

Dyplom doktora nauk o bezpieczeństwie to nie tylko dokument, lecz formalne potwierdzenie nabycia unikalnej wiedzy i umiejętności przydatnych w służbie

fot. opracowanie własne

Warto podkreślić, że profity organizacyjne i profity osobiste mogą się wzajemnie wzmacniać. Ukazuje to ogólny obraz korzyści z doktoratów realizowanych przez strażaków.

Perspektywiczne kierunki badań naukowych dla PSP, ochrony przeciwpożarowej, ochrony ludności i obrony cywilnej oraz bezpieczeństwa wewnętrznego

Rola jednostek ochrony przeciwpożarowej (w tym jednostek organizacyjnych PSP) w zapewnianiu bezpieczeństwa wewnętrznego determinuje perspektywiczne kierunki badań naukowych przydatnych z punktu widzenia służby, formacji i resortu spraw wewnętrznych. Podążanie za nimi przez kandydatów i kandydatki do stopnia naukowego doktora może powiązać ze sobą motywowany wewnętrznie rozwój zainteresowań własnych z rozwojem ochrony przeciwpożarowej, PSP, ochrony ludności i obrony cywilnej, bezpieczeństwa wewnętrznego i in.

Biorąc pod uwagę obecne uwarunkowania bezpieczeństwa w Polsce, do wartościowych, perspektywicznych kierunków badań naukowych prowadzonych przez strażaków w naukach o bezpieczeństwie można zaliczyć:

• rolę i sposoby realizacji przez jednostki ochrony przeciwpożarowej zadań ochrony ludności i obrony cywilnej,
• realizowanie przez strażaków zadań w obliczu zagrożeń terrorystycznych i sabotażowych (w tym z obszaru cyberbezpieczeństwa),
• zapewnianie ochrony przeciwpożarowej w czasie epidemii, w stanach nadzwyczajnych i w czasie wojny,
• zarządzanie kryzysowe i ciągłość działania jednostek ochrony przeciwpożarowej,
• projektowanie i funkcjonowanie obiektów zbiorowej ochrony,
• zagadnienie ryzyka (w tym ryzyka operacyjnego) w kontekście funkcjonowania jednostek ochrony przeciwpożarowej,
• alarmowanie i masową ewakuację ludności,
• aktualną rolę inspektorów ochrony przeciwpożarowej oraz rzeczoznawców ds. zabezpieczeń przeciwpożarowych,
• edukację dla ochrony ludności i obrony cywilnej (w tym szkolenia i ćwiczenia),
• wykorzystanie nowoczesnych technologii w bezpieczeństwie (np. sztucznej inteligencji, dronów i robotów, systemów wspomagania decyzji, systemów informacji przestrzennej, środków ochrony indywidualnej i zbiorowej, detektorów niebezpiecznych substancji chemicznych, egzoszkieletów).

Uwidacznia to szerokie możliwości rozwoju ochrony przeciwpożarowej. Ponadto zwiększenie udziału strażaków w gronie doktorów nauk o bezpieczeństwie może ułatwić eksponowanie potrzeb ochrony przeciwpożarowej w kształtowaniu polityki naukowej państwa i mechanizmów finansowania badań naukowych, a także czerpanie z wiedzy eksperckiej na potrzeby budowania odporności społecznej w Polsce. Profity ze strażaków doktorów mogą być liczne. Warto z nich skorzystać.

bryg. dr hab. inż. Paweł GROMEK, prof. uczelni, jest nauczycielem akademickim w Akademii Pożarniczej w Warszawie

Przypisy

[1]        Glen A., Podstawy poznawcze bezpieczeństwa powietrznego państwa, Wyd. AON, Warszawa 2013
[2]        https://radon.nauka.gov.pl (27.08.2025).
[3]        Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (t.j. DzU 2024 poz. 1571 ze zm.).
[4]        Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 6 lutego 2025 r. w sprawie programów szkoleń z zakresu ochrony ludności i obrony cywilnej oraz wymagań dla podmiotów prowadzących szkolenia (DzU poz. 162).