Do schronu

W czasach rosnących napięć międzynarodowych i nasilających się ekstremalnych zjawisk pogodowych coraz więcej osób zadaje sobie pytanie: czy w razie zagrożenia mamy się gdzie ukryć? Na to pytanie – a także na to, jaką rolę w systemie ochrony ludności odgrywa Państwowa Straż Pożarna – spróbujemy odpowiedzieć w artykułach poświęconych budowlom ochronnym.

W obliczu coraz większej liczby zagrożeń – zarówno naturalnych, jak i cywilizacyjnych – państwo ma obowiązek zapewnić obywatelom skuteczne mechanizmy ochrony. Jednym z kluczowych elementów systemu bezpieczeństwa są obiekty zbiorowej ochrony (OZO), ich zadaniem jest zapewnienie schronienia ludności cywilnej w sytuacjach nadzwyczajnych, takich jak klęski żywiołowe, zdarzenia o charakterze terrorystycznym lub działania wojenne.

Informacje na temat obiektów zbiorowej ochrony znajdziemy między innymi w rozdziale 9 ustawy z dnia 5 grudnia 2024 r. o ochronie ludności i obronie cywilnej (Dz.U. poz. 1907) – dalej nazywanej ustawą o OL i OC. Art. 83. tejże ustawy określa, jakie obiekty budowlane lub ich części można uznać za budowle ochronne oraz jaki nadaje się im status i kategorię odporności. Ustawa o OL i OC wyróżnia następujące statusy obiektów zbiorowej ochrony:

• schron to uznany za budowlę ochronną obiekt budowlany albo część obiektu budowlanego o konstrukcji zamkniętej i hermetycznej, wyposażony w urządzenia filtrowentylacyjne lub pochłaniacze regeneracyjne. Taka część budowli – a nawet samodzielny obiekt budowlany – musi mieć odpowiednią konstrukcję oraz stopień izolacji, aby skutecznie zabezpieczać przed zagrożeniami zewnętrznymi. Do tych zagrożeń zaliczają się m.in.: długotrwałe oddziaływanie pożaru z zewnątrz, silne wiatry, wstrząsy sejsmiczne, odłamki amunicji, ostrzał z broni małokalibrowej, obciążenia od zagruzowania oraz skutki fali uderzeniowej powstałej w wyniku wybuchu. Obiekt taki powinien być również wyposażony w instalacje techniczne, które pozwalają na filtrowanie lub regenerację powietrza. Dzięki temu możliwa jest ochrona ludzi znajdujących się wewnątrz przed zagrożeniami chemicznymi, biologicznymi oraz promieniotwórczymi,
• ukrycie to uznany za budowlę ochronną obiekt budowlany albo część obiektu budowlanego o konstrukcji niehermetycznej. Podstawowym zadaniem takiego obiektu, który ma konstrukcję zamkniętą, ale nie hermetyczną, będzie zapewnienie ochrony ludności przed skutkami zagrożeń wynikających z czynników zewnętrznych. Nie będzie on zatem chronił (albo będzie w bardzo ograniczonym zakresie, np. gdy zmieniona została kwalifikacja ze schronu na ukrycie) przed skażeniem chemicznym, biologicznym czy promieniotwórczym.

Ponadto ustawa o OL i OC wyróżnia miejsca doraźnego schronienia, które tak jak budowle ochronne są obiektami zbiorowej ochrony. Miejsce doraźnego schronienia stanowi obiekt budowlany przystosowany do tymczasowego ukrycia ludzi w przypadku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego lub w czasie wojny, jeżeli liczba schronów i ukryć jest niewystarczająca do zapewnienia ochrony ludności [1]. Ustawa określa następujące możliwości zorganizowania miejsca doraźnego schronienia:

• przystosowanie pomieszczeń budynków, garaży podziemnych, tuneli, budowli ziemnych, wykopów i tym podobnych obiektów do pełnienia funkcji obiektu zbiorowej ochrony,
• wykonanie miejsc doraźnego schronienia przystosowanych do tymczasowego ukrycia ludności.

Budowle ochronne – nowe zadania i obowiązki funkcjonariuszy PSP

W ostatnich miesiącach zainteresowanie budowlami ochronnymi jako elementami systemu bezpieczeństwa ludności znacząco wzrosło – za sprawą sytuacji za naszą wschodnią granicą oraz wejściem w życie ustawy o OL i OC. Nowa ustawa oraz rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 lutego 2025 r. w sprawie kryteriów uznawania obiektów budowlanych albo ich części za budowle ochronne (Dz.U. poz. 235) – dalej nazywane rozporządzeniem dot. dotychczasowych budowli ochronnych – wspólnie określają kryteria uznawania za budowle ochronne istniejących obiektów budowlanych albo ich części, które przed wejściem w życie ustawy pełniły taką funkcję.

Kluczowymi instytucjami w procesie kontroli i odbioru tak użytkowanych, jak i nowo powstających obiektów budowlanych są Państwowa Straż Pożarna i organy nadzoru budowlanego. To im może zostać zlecone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starostę albo wojewodę sprawdzenie obiektu budowlanego pod względem spełniania lub możliwości spełnienia warunków dla obiektów zbiorowej ochrony (art. 91 ustawy o OL i OC). Ich ocena i decyzje mają fundamentalne znaczenie dla dopuszczenia inwestycji do użytkowania lub dalszego jej funkcjonowania. A ponieważ ścisła współpraca tych instytucji pozwala na osiągnięcie bardziej kompleksowych i efektywnych wyników kontroli, ustawodawca przewidział możliwość wspólnego sprawdzania przez te organy obiektów zbiorowej ochrony. Ze sprawdzenia budowli ochronnych sporządza się stosowny protokół.

Dokumentacja ze sprawdzenia budowli ochronnych

Celem czynności sprawdzających jest ocena zgodności obiektu z wymaganiami określonymi w przepisach prawa, a w szczególności w rozporządzeniu dotyczącym dotychczasowych budowli ochronnych. Protokół ze sprawdzenia budowli ochronnych ma stanowić podsumowanie przeprowadzonych czynności. Na początku dokumentu widnieje wskazanie zlecenia odpowiedniego organu ochrony ludności, które powinno stanowić załącznik nr 1 do protokołu. Rys. 1 przedstawia wzór dokumentu zlecenia, jaki powinien przedłożyć każdy organ ochrony ludności wskazujący obiekt budowlany albo jego części do sprawdzenia pod względem spełniania lub możliwości spełnienia kryteriów uznania obiektu budowlanego albo jego części za budowlę ochronną.  

Rys. 1. Wzór zlecenia organu ochrony ludności

Organy Państwowej Straży Pożarnej oraz powiatowego inspektoratu nadzoru budowlanego (PINB) powinny udać się na sprawdzenie obiektu budowlanego, który dotychczas pełnił funkcję budowli ochronnej, po otrzymaniu zlecenia. W pkt 7 protokołu przewidziano możliwość wskazania innych osób zaproszonych do wspólnego sprawdzenia, szczególnie tych, które mają wiedzę na temat danych obiektów ochronnych. Mogą to być na przykład byli pracownicy na stanowiskach szefa lub inspektorów obrony cywilnej oraz przedstawiciele zespołów zarządzania kryzysowego, a także byłych zarządców budynku. W pkt 8 „Ustalenia stanu faktycznego w zakresie spełnienia kryteriów uznawania za budowle ochronne” należy opisać wyniki dokonanych ustaleń. Powinny one opierać się na oględzinach obiektu oraz analizie dostępnej dokumentacji technicznej. Punkt ten zawiera wykaz dokumentów związanych ze sprawdzeniem obiektu, który został zawarty również w upoważnieniu do sprawdzenia dotychczasowych budowli ochronnych. Zestaw dokumentów ilustruje rys. 2.

Rys. 2. Wykaz dokumentów pomocnych przy dokonywaniu sprawdzenia budowli ochronnych

W wielu przypadkach może się okazać, że dokumentacja obiektu jest niekompletna lub nie istnieje wcale. Rys. 3 i 4 przedstawiają kartę ewidencyjną budowli ochronnej wraz z poglądowym rzutem, opinię techniczną budowli ochronnej (rys. 5) oraz protokół przeglądu obiektu schronowego (rys. 6), które mogą stanowić jedyną informację o takim obiekcie.

Rys. 3. Skan przykładowej karty ewidencyjnej budowli ochronnej

Rys. 4. Skan przykładowego rzutu z rozmieszczeniem pomieszczeń budowli ochronnej

Rys. 5. Skan opinii technicznej budowli ochronnej

Rys. 6. Skan protokołu przeglądu obiektu schronowego

Innymi dokumentami ułatwiającymi ocenę spełnienia wymagań rozporządzenia przez dotychczasowe budowle ochronne (głównie w zakresie zabezpieczenia przed promieniowaniem przenikliwym gamma z opadu promieniotwórczego oraz  długotrwałym oddziaływaniem zewnętrznego pożaru na budowlę ochronną) są audyty energetyczne budynków oraz dokumentacja termomodernizacyjna budynku (rys. 7).

W dokumentach tych można znaleźć m.in. informacje dotyczące:

• konstrukcji budynku – przede wszystkim charakterystykę konstrukcyjną, obejmującą m.in. rodzaj więźby dachowej lub stropodachu, typ konstrukcji stropów (np. strop żelbetowy, typu Kleina, Ackermana) oraz sposób wykonania przegród zewnętrznych (np. z cegły pełnej na zaprawie cementowo-wapiennej, z wielkiej płyty itp.),
• grubości przegród budowlanych – takich jak stropy nad nieogrzewanymi piwnicami, ściany zewnętrzne, dachy i stropodachy,
• rodzajów materiałów, z jakich wykonano przegrody – np. cegła, pustak, beton, żelbet itp.

Dużym ułatwieniem w analizie mogą być również mapy zasadnicze lub mapy do celów projektowych. Umożliwiają dokładną ocenę potencjalnej funkcji ochronnej obiektu, np. przez określenie lokalizacji wyjścia zapasowego poza strefą prognozowanego zagruzowania lub potwierdzenie, że znajduje się ono w tej strefie

Rys. 7. Audyt energetyczny budynku mieszkalnego wielorodzinnego oraz projekt budowlany termomodernizacji i kolorystyki elewacji budynku wielorodzinnego, w którym znajduje się budowla ochronna

Po sporządzeniu protokołu komendant powiatowy (miejski) PSP ma obowiązek przedstawić stanowisko organowi ochrony ludności, który zlecił sprawdzenie, czy obiekt spełnia lub może spełniać warunki dla budowli ochronnej. Wzór stanowiska wraz z jego wytycznymi został – podobnie jak upoważnienie i protokół ze sprawdzenia – opracowany przez funkcjonariuszy Biura Przeciwdziałania Zagrożeniom Komendy Głównej PSP (rys. 8). W tym miejscu należy zaznaczyć, że na etapie weryfikacji obiektów ochronnych PSP i PINB – w zakresie swoich kompetencji wynikających z art. 107 ustawy OL i OC – pełnią rolę swoistego filtra, dokonując wstępnej oceny, czy dany obiekt (dotychczasowa budowla ochronna) może spełniać poszczególne funkcje ochronne schronu lub ukrycia.

Stanowisko wydawane przez komendanta powiatowego (miejskiego) PSP oraz powiatowego inspektora nadzoru budowlanego, choć wynika z przeprowadzonej oceny i oględzin obiektu, nie stanowi dokumentu rozstrzygającego ostatecznie o jego funkcji ochronnej. Oba organy mają charakter doradczy i pełnią funkcję opiniotwórczą – wskazując, czy obiekt wstępnie spełnia wymagania techniczne i użytkowe pozwalające zakwalifikować go jako obiekt zbiorowej ochrony ludności. Tym samym stanowią ważny, lecz niewiążący głos w procesie decyzyjnym, dający obraz możliwości spełnienia kryteriów z rozporządzenia oraz pozwalający organowi ochrony ludności na podjęcie kolejnych kroków, takich jak zlecenie specjalistycznych analiz technicznych. Analizy te mogą obejmować m.in. badania wytrzymałościowe, wykonanie odkrywek, pomiary specjalistycznym sprzętem oraz inne prace diagnostyczne. Dopiero ich wyniki stanowią podstawę do ostatecznego  uznania obiektu za budowlę ochronną (schron lub ukrycie).

Przedstawiona procedura pokazuje jednoznacznie, że Państwowa Straż Pożarna odgrywa kluczową rolę w procesie oceny obiektów zbiorowej ochrony. To właśnie funkcjonariusze PSP jako eksperci w zakresie bezpieczeństwa pożarowego weryfikują, czy istniejące struktury mają potencjał adaptacyjny do pełnienia funkcji schronów lub ukryć. Ich stanowisko, choć niewiążące prawnie, ma fundamentalne znaczenie przy podejmowaniu decyzji o dalszych analizach lub modernizacji tych obiektów.

W kolejnym artykule przedstawiona zostanie szczegółowa analiza części protokołu poświęconej spełnieniu kryteriów określonych w rozporządzeniu dotyczącym dotychczasowych budowli ochronnych, której wypełnienie należy do Państwowej Straży Pożarnej.

st. kpt. Dawid SAGAN jest naczelnikiem Wydziału Operacyjno-Rozpoznawczego
Komendy Powiatowej PSP w Stalowej Woli

Przypisy
[1] Ustawa o z dnia 5 grudnia 2024 r. o ochronie ludności i obronie cywilnej (Dz.U. poz. 1907).