Na starcie

Jak zmieniały się zasady naboru do służby na przestrzeni 25 lat istnienia Państwowej Straży Pożarnej? Odpowiedź nie jest prosta, bo materiałów źródłowych z reguły już nie ma, a osoby uczestniczące w tych zmianach w znakomitej większości są już poza służbą.

Obecnie obowiązujące zasady przyjmowania do służby w PSP zostały zapoczątkowane ustawą z 27 maja 2015 r. o zmianie ustawy o Państwowej Straży Pożarnej (DzU poz. 1098). Wpłynęła ona na aktualne brzmienie poświęconego zasadom naboru art. 28 ustawy o PSP (DzU z 2016 r. poz. 603, ze zm.). Obowiązuje ono od 5 grudnia 2015 r. W ślad za nowelizacją ustawy, 9 stycznia 2016 r. weszło w życie rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji z 21 grudnia 2015 r. w sprawie postępowania kwalifikacyjnego w stosunku do kandydatów ubiegających się o przyjęcie do służby w Państwowej Straży Pożarnej (DzU z 2016 r. poz. 30). Wydaje się, że to wśród strażaków rzecz powszechnie wiadoma. Tyle teraźniejszość. A jak było wcześniej? W artykule pominięta zostanie kwestia przyjęć do służby kandydackiej w szkołach Państwowej Straży Pożarnej.

Deklaracja

Na mocy art. 129 ust. 1 ustawy o Państwowej Straży Pożarnej z 24 sierpnia 1991 r. (DzU nr 88, poz. 400) dotychczasowi funkcjonariusze pożarnictwa stawali się strażakami PSP, jeżeli w ciągu miesiąca od dnia wejścia w życie ustawy wyrazili na to pisemną zgodę. Stosowną deklarację należało złożyć od 1 do 31 stycznia 1992 r. Podkreślenia wymaga, że funkcjonariuszy, którzy złożyli deklarację podjęcia służby w Państwowej Straży Pożarnej, było o około 10 tys. więcej niż dostępnych etatów, a więc nie wszyscy z nich służbę w nowej formacji mogli podjąć. Warto też nadmienić, że wielu nie podpisało deklaracji (około 1500 osób), a spora grupa, mimo jej formalnego złożenia, nie była zainteresowana podjęciem służby. Praca w innych jednostkach ochrony przeciwpożarowej, w tym zakładowych strażach pożarnych i zakładowych służbach ratowniczych, w wielu przypadkach stanowiła atrakcyjniejszy wybór pod względem finansowym. Na przestrzeni lat, w wyniku zmian gospodarczych wiele zakładów zostało zlikwidowanych, a na skutek spodziewanej utraty statusu strażaka PSP (co nastąpiło ostatecznie 30 czerwca 1999 r.) szeregi formacji zasiliła znacząca liczba osób. Mogły podjąć służbę po przejściu badań przed komisją lekarską podległą ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych.

Pierwsze kryteria naboru

Wróćmy jednak do roku 1992. Wówczas z jednej strony deklarację podjęcia służby w Państwowej Straży Pożarnej złożyło więcej funkcjonariuszy, niż było w niej miejsc. Z drugiej jednak strony ostatecznie nie wszyscy podjęli służbę, przyjmowano więc również nowych kandydatów. Wkrótce po utworzeniu Państwowej Straży Pożarnej, już 11 września, z Komendy Głównej PSP wystosowano pismo okólne, znak BK.II-2-3/2/92, dotyczące wstępnych wymagań dla osób ubiegających się o przyjęcie do służby. Obowiązywały wtedy następujące kryteria:

• wiek do 30 lat,
• wzrost od 165 do 185 cm,
• kategoria zdrowia A,
• dobry stan zdrowia fizycznego i psychicznego,
• dobry słuch i wzrok (noszenie okularów korekcyjnych było przeciwwskazaniem do służby),
• dobra drożność dróg oddechowych (nosa, gardła, krtani, tchawicy, oskrzeli),
• niezachwiana równowaga ciała,
• prawidłowo funkcjonujący układ nerwowy (centralny i obwodowy),
• uporządkowany stan uzębienia,
• brak lęku wysokości i przestrzeni.

Spełnienie powyższych warunków upoważniało do skierowania kandydata na wstępne badania lekarskie, dopuszczające do wykonania próby sprawnościowo-wydolnościowej (wspinanie po linie pionowej - 4 m, bieg zygzakiem - koperta, wejście na drabinę mechaniczną). Następnie po przejściu przez kandydata kolejnych badań przed komisją lekarską służba w Państwowej Straży Pożarnej stała otworem.

Trudno dziś powiedzieć, ile osób zostało przyjętych po takim naborze, a ile w ramach złożenia deklaracji. Ważnym czynnikiem determinującym nabór było wprowadzenie blokady przyjęć do służby. Ściślej - nie była to jedna blokada, gdyż w ciągu kilku lat wielokrotnie ją wprowadzano i odwoływano. Zasadniczo miała ona na celu zabezpieczenie etatów dla absolwentów szkół Państwowej Straży Pożarnej. Ostatnią blokadę zdjęto w 2006 r.

Niemniej jednak, mimo oficjalnej blokady, w indywidualnych przypadkach kandydaci byli przyjmowani do służby po uzyskaniu zgody komendanta głównego PSP. W tych jednostkach organizacyjnych, w których przyjmowano osoby do służby, mogło zostać przeprowadzone postępowanie kwalifikacyjne. Nie trzeba dodawać, że to rozwiązanie było niespójne i pozbawione transparentności. Skutkiem były wielokrotnie zgłaszane zarzuty, dotyczące m.in. przyjmowania do służby po znajomości. Jak wiele z nich było prawdziwych, a jak wiele insynuowanych? Nie wiadomo.

Ujednolicenie zasad

Pierwszą próbę kompleksowego uregulowania (ujednolicenia) zasad przyjmowania do służby podjęto w 2005 r. Wtedy to wystosowano pismo okólne, znak BK-I-100/63/05 z 16 grudnia 2005 r., ustalające procedurę postępowania kwalifikacyjnego w stosunku do osób ubiegających się o przyjęcie do służby w Państwowej Straży Pożarnej, wraz z poleceniem bezwzględnego stosowania. Warto dokładniej przyjrzeć się tej regulacji, ponieważ odnosiły się do niej wszystkie późniejsze przepisy dotyczące naboru.

Jawność postępowania kwalifikacyjnego wprowadzono 16 grudnia 2005 r. Pierwszym krokiem był wymóg ogłoszenia naboru - zarówno w prasie lokalnej, rejonowym lub wojewódzkim biurze pośrednictwa pracy, jak i na stronach internetowych właściwych terenowo komend powiatowych (miejskich) i komend wojewódzkich Państwowej Straży Pożarnej.

Wprowadzono również system punktacji gratyfikujący pewne uprawnienia, wymieniając je początkowo enumeratywnie (niedługo potem kierownicy jednostek organizacyjnych PSP mogli w zależności od potrzeb ustalać dodatkowe kryteria). Owe uprawnienia i określone wykształcenie skutkowały otrzymaniem punktów preferencyjnych. I tak:

• prawo jazdy kat. B ­ 2 pkt,
• prawo jazdy kat. C ­ 4 pkt,
• ratownik medyczny ­ 5 pkt,
• płetwonurek ­ 3 pkt,
• inne przydatne uprawnienia, np. obsługa ciężkiego sprzętu ­ 5 pkt,
• udokumentowane członkostwo w OSP powyżej 3 lat ­ 3 pkt,
• udokumentowany udział w zawodach pożarniczych OSP ­ 3 pkt,
• udokumentowane szkolenia dla członków OSP ­ 3 pkt,
• wykształcenie średnie techniczne ­ 3 pkt,
• wykształcenie średnie ze zdanym egzaminem dojrzałości ­ 4 pkt,
• wykształcenie wyższe techniczne o kierunku przydatnym w PSP ­ 5 pkt.

Tak określone preferencje z czasem przełożyły się na profil kandydatów przystępujących do naboru.

Sprawność fizyczna

W zakresie sprawności fizycznej okólnik z 2005 r. odsyłał do przepisów obowiązującego rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji z 29 stycznia 1998 r. w sprawie zakresu, szczegółowych zasad, trybu i częstotliwości przeprowadzania okresowej oceny zdolności fizycznej i psychicznej do służby strażaków Państwowej Straży Pożarnej (DzU nr 22, poz. 117, ze zm.). Zostało ono zastąpione od 13 stycznia 2006 r. rozporządzeniem ministra spraw wewnętrznych i administracji z 27 października 2005 r. w sprawie zakresu, trybu i częstotliwości przeprowadzania okresowych profilaktycznych badań lekarskich oraz okresowej oceny sprawności fizycznej strażaka Państwowej Straży Pożarnej (DzU nr 261, poz. 2191) oraz zasad zawartych w piśmie Biura Kadr i Kształcenia Zawodowego KG PSP z 17 stycznia 1996 r. ( znak BK.VI-7156/1/96), dotyczącym konkurencji zamiennych.

W tym miejscu podkreślić należy, że od roku 1998 obowiązywały inne próby sprawnościowe dla mężczyzn, a inne dla kobiet (z wyjątkiem próby wydolnościowej Harvard step-up test) Mężczyźni od kwietnia do października musieli zaliczyć:

• bieg na 50 m jako próbę szybkościową,
• bieg na 1000 m jako próbę wytrzymałościową,
• podciąganie na drążku jako próbę siłową.

W okresie zimowym (listopad - marzec) obowiązywały zaś: bieg zygzakiem (tzw. koperta) zamiast biegu na 50 m i ćwiczenie wytrzymałościowe (tzw. delfin) zamiast biegu na 1000 m. Próba podciągania na drążku pozostawała bez zmian.

Kobiety, bez względu na porę roku, miały do zaliczenia następujące konkurencje:

• siady proste z leżenia tyłem,
• rzut piłką lekarską (2 kg) znad głowy,
• bieg wahadłowy 4 x 10 m.

W piśmie z 2005 r. (znak BK-I-100/63/05) wskazano ponadto, że test sprawności fizycznej powinien odbywać się co do zasady jednego dnia (m.in. ze względu na te same warunki atmosferyczne), w obecności wszystkich kandydatów, a zainteresowani mieli prawo do zapoznania się ze swoimi wynikami. Całe postępowanie powinno być zakończone stosownym protokołem, zatwierdzanym przez kierownika jednostki organizacyjnej Państwowej Straży Pożarnej.

Ale tak jak w przysłowiu: Im dalej w las, tym więcej drzew, tak i w tym przypadku po rozwiązaniu jednego problemu pojawiły się nowe. Do Komendy Głównej PSP napływała liczna korespondencja z jednostek realizujących postępowanie kwalifikacyjne w praktyce. Sygnalizowano w niej małą elastyczność systemu gratyfikacji, uniemożliwiającą pozyskanie kandydatów z uprawnieniami innymi niż wymienione w piśmie, np. mających prawo jazdy kat. C + E czy uprawnienia do podnośników hydraulicznych. W konsekwencji wprowadzono możliwość rozszerzenia gratyfikacji punktowej stosownie do potrzeb, pod warunkiem sprecyzowania takiej informacji w ogłoszeniu w sposób niebudzący wątpliwości.

Zmiana jakościowa

Zaznaczyć przy tym należy, że regulacja z 2005 r. dotycząca naboru do PSP, choć niedoskonała, była znaczącą zmianą jakościową. Jej wynikiem był podział na etapy postępowania, które ostatecznie w nieco zmienionym brzmieniu znalazły się w obecnie obowiązującym art. 28 ustawy o Państwowej Straży Pożarnej. A na początku przedstawiały się następująco:

• weryfikacja dokumentów złożonych przez kandydata do służby,
• próba wydolnościowo-sprawnościowa i próba wysokościowa,
• rozmowa kwalifikacyjna z komisją kwalifikacyjną
• oraz ewentualnie rozmowa kwalifikacyjna z kierownikiem jednostki organizacyjnej Państwowej Straży Pożarnej lub osobą przez niego upoważnioną.

Z polecenia komendanta głównego PSP powyższe uregulowania zostały w 2009 r. poddane aktualizacji i zebrane w formie wytycznych. Wprowadzono możliwość przeprowadzenia postępowania kwalifikacyjnego przez komendanta wojewódzkiego PSP dla kilku lub wszystkich jednostek organizacyjnych Państwowej Straży Pożarnej na obszarze województwa. Zmodyfikowano m.in. system punktacji gratyfikujący posiadane uprawnienia.

Zmianie uległy również zasady oceniania testu sprawności fizycznej - wprowadzono skalę dychotomiczną (test zaliczony/test niezaliczony). Zasadniczą zmianą było jednak przyjęcie, że wszystkich kandydatów obowiązuje ten sam test sprawności fizycznej, dotychczas wykorzystywany jako próba dla mężczyzn. Warunkiem zaliczenia próby wydolnościowej i testu sprawności fizycznej było zaś uzyskanie oceny „dobry” bez punktów preferencyjnych.

Ujednolicenie testu sprawności fizycznej dla kobiet i mężczyzn spowodowało 3 lata później wystąpienie rzecznika praw obywatelskich do komendanta głównego PSP. Skargę na dyskryminację ze względu na płeć w zakresie przeprowadzania postępowania kwalifikacyjnego do służby w komendach powiatowych PSP złożyła bowiem do RPO jedna z kandydatek. W ogłoszeniu podano bowiem wymagania w zakresie testu sprawności fizycznej dla wszystkich kandydatów bez względu na płeć. Wprowadzając tę zmianę, brano pod uwagę m.in. względy pragmatyczne. Sprzęt strażacki waży tyle samo, niezależnie od tego, czy posługuje się nim kobieta, czy mężczyzn. A do osoby poszkodowanej wymagającej np. przetransportowania na noszach muszą dotrzeć ratownicy o podobnych możliwościach fizycznych, niezależnie od płci. Rzecznik praw obywatelskich w skierowanym do komendanta głównego PSP wystąpieniu podniósł zarzut braku określonych zasad etapów postępowania w ustawie o Państwowej Straży Pożarnej, wyrażając jednocześnie opinię, że brak tych uregulowań może być sprzeczny z art. 60 Konstytucji RP, określającym, że obywatele polscy korzystający z pełni praw publicznych mają prawo dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach.

Komendant główny PSP polecił dokonanie przeglądu funkcjonującej procedury naboru i powtórne określenie dotychczasowych zasad, z uwzględnieniem propozycji nadesłanych w ramach konsultacji przez komendantów wojewódzkich i komendantów szkół PSP. Podjęto również prace nad wprowadzeniem stosownych regulacji do ustawy o Państwowej Straży Pożarnej. Zmodyfikowanymi wytycznymi kierownicy jednostek organizacyjnych PSP obowiązani byli kierować się podczas organizowania i przeprowadzania naboru do służby przygotowawczej po 1 stycznia 2013 r., natomiast prace nad nowelizacją ustawy w zakresie będącym przedmiotem wystąpienia rzecznika praw obywatelskich zakończyły się ostatecznie 27 maja 2015 r.

Znowelizowany art. 28 ustawy wprowadza zasadę otwartości i konkurencyjności naboru oraz określa postępowanie kwalifikacyjne wobec kandydatów do służby jako mechanizm, który pozwoli na ustalenie, czy poszczególne osoby spełniają warunki przyjęcia do służby oraz pokażą ich predyspozycje, kompetencje i przydatność do służby. Stosownie do postanowień art. 28 ust. 5 ustawy postępowanie kwalifikacyjne ma składać się co najmniej z czterech etapów podlegających ocenie. Oznacza to, że liczba etapów może być zwiększona z uwagi na specyfikę stanowisk oraz różnorodność wykonywanych na nich zadań.

Aktem wykonawczym do ustawy jest rozporządzenie z 21 grudnia 2015 r., które - adekwatnie do upoważnienia ustawowego - reguluje kompleksowo proces przeprowadzania postępowania kwalifikacyjnego w stosunku do kandydatów do służby przygotowawczej w PSP. Określa zakres informacji o planowanym postępowaniu kwalifikacyjnym, wymagane od kandydatów dokumenty, organizację i sposób przeprowadzenia postępowania kwalifikacyjnego, zakres i sposób przeprowadzenia testu sprawności fizycznej (w tym próby wydolnościowej), sposób oceny kandydatów, dodatkowe etapy postępowania i sposób jego zakończenia. Określono w nim system przyznawania punktów za poszczególne etapy (z wyjątkiem testu sprawności fizycznej, który można jedynie zdać bądź nie), a także punkty przyznawane za kwalifikacje i uprawnienia. Po ponad roku funkcjonowania rozporządzenia z 2015 r. zaistniała konieczność jego nowelizacji. Zespół roboczy powołany przez komendanta głównego PSP opracował już stosowny projekt. Zasadnicza zmiana dotyczyła będzie ponownie testu sprawności fizycznej. Kandydatów będą obowiązywały inne konkurencje. A jakie? Częściowo dotychczasowe (podciąganie na drążku i koperta), ale i nowe (wielostopniowy test wahadłowy, tzw. beep test).

bryg. Piotr Strawa jest naczelnikiem Wydziału Spraw Osobowych i Socjalnych w Biurze Kadr i Organizacji KG PSP

maj 2017